Цаг өнгөрөх тутам элэг нэгт Монголчуудаасаа холдсоор л...

SALAN TUSGAARLAJ BAIGAA OVOR MONGOL

Obermoniin gunigt tuuh nomaas

Taniltsuulga
1991 onyi 5-r saryin 2-nd BNHAU-yin HKN-yin ÖMH-nyi udirdlagaas mongolyin undesnii seheeten, namyin gishuudiin sanaachilgaar tus orond sayahan baiguulagdaad baisan hoyor il baiguullagyig höön taraah tushaal buulgasan baina. Tedgeer n' Ih Zuugiin "Undestnii soyolyin niigemleg", "Bayannuuryin undestnyi högjliin niigemleg" gesen hertei bailaa. Ih Zuugiin "Undestnii soyolyin niigemleg"-iin udirdagchid Huchintögs, Manlai naryig 5-r saryin 15-nyi ödör barivchilj tus niigemlegiin tur zövlöliin 26 gishiiniig geriin horiond avchee. Tavdugaar saryin etsseer Ayuulaas hamgaalah yaamnyi baitsaaltad bugd orson baina. Undesnyi högjliin niigemlegii gishuud yamar zalhaal tseerlel huleesen tuhai barimt haraahan ilreegui hedii ch Ih zuugiin derged iluu radikal uzeltei gej tuunii dugnesnees uzehed hav'gui hund shiitgel onooson baih taltai yum.

Tus hoyor baiguullaga udirdah humuusees alban yosnyi zövshööröl avah oroldlogo hiisen bögööd mongolyin undesnii soyol, zan zanshl! yig sudlan högjuuleh zorilgo tav'j baijee. Getel namyin dotood barimt bichigt tedniig todorhoilohdoo mongolchuudyin am'darch irsen ertnii gazar nutgiig Hyatadaas tusgaarlaj tus ulsyig zadlan butargah sanaarhal aguulsan geed "evden suitgegch", "hutgan uimuulegch" gesen ner hayag zuujee. Tus hoyor baiguullagiig höön taraah tuhai namaas ögsön "mash nuuts" gesen zeregleltei tushaalyin huulbaryig el tushaal heregjij ehelsnees hoish 10 honogiin daraa 1991 onyi 5 dugaar saryin 21-nd "Hunii erhiig hamgaalah Övör Mongolyin holboo"-oos gargasan urialgyin gar bichmeliin hamt Aziin toimch olj avsan yum. Edgeer barimt bichguudiig buren eheer n' orchuulj geriin horiond baigaa 26 hunii nersiin jagsaaltyin hamt door toliluullaa.
Suuliin barimt bichigt mongolchuud hyatadchilagdsan uyeesee ehlen hyatadyin ezerhiiliin esreg yavuulj irsen temtsliin urt udaan tuuhiig todorhoi barimttaigaar tusgasan bögööd ene tuhai önöö hurtel delhii niit medsengui irjee. /1966-1976/
1987 onoos hoish Lhasy! in gudamjind hed heden udaa bolson lam, gelenmaa, jiriin irgediin jagsaalyig hucheer darsan barimtaas baruunyi toimchid Tövdiin baidlyig erönhiid n' gadarlasaar irjee. Tuunchlen, uudam delger gazar nutag buhii Shinjaanyi baruun hoid hesegt musal'man undestnii erh chölöönii hödölgöön neleen gazar avsan tuhai medee delhii niiteer tarhsan yum. 1990 onyi 4-r sard Shinjaanyi baruun hyazgaar Kashgaryin zergeldee orshih Barsnyi musal'manchuudyin dund boslogo garch Ardyin chölöölöh armiin hucheer tuuniig darjee. Uunii ur dund heden arvan hunii am' uregdsen baina.
Öör neg tomoohon uil yavdal gevel 1991 onyi 5-6 sard Shinjaanyi hoid hesegt musal'manyi salan tusgaarlagchid bolon ardchillyin tölööh huchnuud hamtran bosoj hyatadyin armitai mörgöldöön uusgesnii ulmaas heden zuun hunii am' uregdsen yavdal yum. Getel Hyatad dah' moongol undestnii dund bain bain uimeen degdej, baidal tugshuurtei baisan bolovch tag chimeegui öngördög tul önöög hurtel ene tuhai niitiin sonort hursen chimee s! urag er ugui bailaa. Soyolyin huv'sgalyin uyeer mongolchuud ui olnooroo helmegdsen tuhai medeeg es tootsvol ur hiits hosolson undesnii goyomsog huvtsas buhii mal aj ahui erheldeg ard tumen buyuu böh barildaj, mor' uraldaj, sur harvan uudam taldaa tsengel edeldeg bayar naadmyin oron gesen oilgolt baruunnyinhnyi oi toind bat shingesen bailaa.
Deerh barimt bichguud orchin uyeiin Övör Mongolyin baidlyin talaar ömnö n' nuun daragduulj baisan suudertei tal ruu öngiin harah bolomj olgoj baidgaaraa chuhal ach holbogdoltoi yum. Uunees gadna Hyatadyin erh barigchid mongol undsee gesen uzeltei humuusiig hair nairgui hyadan ustgah shiidver tögs baigaa n' edgeer barimt bichgees ilhen haragdaj baina.
Aziin toimch mongol undesnii soyolyig högjuuleh zorilgo buhii Ih Zuugiin "Undesnii soyolyin niigemleg"-iin udirdagch Hichintögs, Manlai naryig ul undesgui barivchilsnyig buruushaaj tedniig darui turgen sullahyig urialjee. Mön Ih Zuugiin "Undesnii soyolyin niigemleg", Bayannuuryin "Undes! nii högjliin niigemleg" zereg baiguullaguud, evsel holboodod olon ulsaas zövshöörsön erhiin daguu uil ajillagaagaa neelttei yavuulah zövshööröl olgohyig Hyatadyin zasgiin gazart urialjee.
1949 on hurtelh Mongolyin tuuh
12-r zuunyi suul, 13-r zuunyi ehend hojim Chingis haan gej örgömjlögdsön mongolyin terguun Temuujin önöögiin Övör Mongolyin bus nutgiig oroltsuulan Töv Aziin tal nutgiin tarhai butarhai omguudyig hucheer buyuu ev zuin argaar negtgeh ih uilst huchee ögchee. 1280 ond mongolyin domogt morin tsereg Kavkazyin baruun hyazgaaraas önöögiin Hyatadyin tal nutgiin ihenh hesgiig oroltsuulan Nomhon dalai hurtel urgeljilsen tom ezent ulsyig baiguulav.
Udalgui ene guren zadran butarch uunii hamt mongolyin har zuun gej tuuhend uldsen omguudyin hoorondyin etses tögsgölgui mörgöldöönii uye zalgajee.
16-r zuunii suul uyees Tövdöör damjin Mongold buddyin shashin delgerchee. Ter uyeiin Mongolyin terguun "Dalai lam" gesen anhnyi tsolyig hurtjee. Gevch mongolyin tör zasag aajmaar zadarch 1635 ond burmösön möhsönii ulmaas mongolyin hoid bolon dorno zugiin taij, noyoduud Hyatadyig daitan ezleheer irsen manjiin medeld orjee. önöödör Shinjaanyi hoid zugt orshin suudag Oird gej bas nershsen ! baruun mongolchuud 1759 on hurtel manjid ezlegdeegui irsen aj. 19 dugeer zuund Övör Mongol Hyatadad uusah uil yavts gunzgiirch umar goviin uudam nutgiin tsöön hun am buhii Ar Mongol, Hyatad, haant Oros hoyoriin diplomat bodlogo bolon hudaldaanyi shiruun talbar bolood bailaa.
1911 ond Ar Mongol Hyatadyin militarist shine deglemees buren chölöölögdsön tuhaigaa zarlan tunhaglav. Hyataduud ene uyed Övör Mongolyig shine tutam baiguulagdsan Mongolyin törd negdehiig tsergiin hucheer zogsooh shuurhai arga hemjee avahaas öör argagui bolov.
1924 ond Ar Mongol BNMAU bolsnoo tunhaglalaa. Delhiin hoyor dah' kommunist oron ter dorhnoo Zövlöltiin nölöönii bus nutag bolj huvirav. 1910 onoos ehlen Övör Mongol Yaponyi nölöönd aajmaar avtsaar bailaa. Ene ayuulyig söröh uudnees Hyatadyin hoid hesegt togtson militarist tör tus nutagt 1911-1927 onuudad kolonichlolyin bodlogyig tuushtai heregjuulseer irjee. Tednii zorilgo bol Övör Mongolyin mongolchuudyig Hyatadyin ard tumend uusgah yavdal b! ailaa. Chan Kaishigiin undesnii tör mön iim bodlogo heregjuulj irsen buyuu Mongol nutgiin arduudiin eh undsiig taslah zorilt tav'j baijee. Yaponyi turemgiilegchid Manjuuryig ezelj baruun hesgiin zasgiin baidald ontsgoi anhaarchee. Ene n' Chingis haanyi udam boloh De vangyin /Demchigdonrov/ udirdsan Övör Mongolyin undesnii erh chölöönii hödölgöön uuseh gol shaltgaan bolov.
Yapon uls De vangyin temtsel yavuulahad n' demjleg uzuulj möngö, zevsgeer hangaj baijee. 1936 ond De Hyatadyin erh barigchdyin esreg zevsegt boslogo hiisen bolovch bus nutgiin militarist hucheer tuuniig darjee. 1945 ond Yapon yalagdaj, hoid zugt tövlörsön suur' bus nutgiin högjsön sistemtei Hyatadyin kommunistuud Övör Mongolyin uls töriin hooson zaig duurgeh hamgiin sain bairlaltai bailaa. 1947 onyi 5 dugaar saryin 1-nd ted Övör Mongolyin öörtöö zasah orniig baiguulj, töriin deeguur alban tushaald mongolchuudyig olnoor n' tohoon tomiljee. 1949 ond de vangiin udirdlaga undesnii uzeltnuud tusgaar togtnoson ! Övör Mongol ulsyig baiguulah etssiin oroldlogo hiisen bolovch amjilt olsongui. De van BNMAU-yin nutagt durven zugtav. Gevch Stalinyi shahaltaar BNMAU De vang 1950 ond Hyatadyin tald tushaan ögch, hyataduud tuuniig hyatadyin suulchiin ezen haan Pu I-tai hamt Fushunyi shorond hor'jee. Zarim humuus De van örshöögdöj 1963 ond sullagdsan gej yar'j baihad nögöö heseg n' shorond udalgui am' uregdsen geh aj.
Kommunizm dah' Övör Mongol
1949 onoos hoish Övör Mongol n' Kommunist namyin undesnii tsöönhiin talaarh bodlogyinh n' uzmer turshlagyin oron bolj huvirav. Gevch 6 saya hun amtai baisan ene öörtöö zasah ornyi 5 hunii hunii 4 n' har' undesten bolj toonyi huv'd mongolchuudaas hol davsan baiv. Mongol hel ogt meddeggui Ulaanhuu gedeg bur 1920-ood onyi eheer HKN-d elssen, Övör Mongolyin kommunistuudyin huchtei udirdagchdyin neg ene hun uls ornyi tavtsan deer garch irjee. Ulaanhuugyin udirdlagaar 1958 ond ehelsen Maogiin ih usrelt hurtel tus orond dundyig bar'san bodlogo uilchlev.
1958 ond hamtraljuulalt hiih, malchin mongolchuudyig hucheer suurin am'draltai fermchid bolgoh het zuuniihen Beejingees irlee. Hyatadyin busad muj, oron nutagt ch neg adil ih usreltiin bodlogyin hemjee hyazgaaraas hetersen yavdal yamar ch ur dund hursengui. Uunees bolj 1960-aad onyi eheer uchirsan ih ölsgölöngöör niitdee 16 saya hunii am' nas suidsen baina.
1966 ond ehelsen soyolyin huv'sgaltai tsug Övör Mongolchuud olon ! zuun jiliin dotroos hamgiin haranhui tsag uyetei uchirsan yum. Maogiin ulaan hamgaalagchid "hyatad mongol humuusiin hoorond uzel bodlyin yalgaag sergeen devergesen", "undesnii hagalan butargagch uzliig öögshuulegch", "Mongol uls bol mongolyinhoo tölöö hemeeh shovinist bodlogo barimtlagch" hemeen Ulaanhuug shuumjlen tuun ruu dairsan bilee.
1967 onyi 1 dugeer sard ulaan hamgaalagchid ba esreg talyinhnyi shiidverleh tulaan Övör Mongolyin niislel Höh hotod bolj, daraachiin sard n' boslogyig darahaar armiinhan hureltsen irj ul möröö uldeesen yum. "Hoyordugaar saryin eserguu ursgal" gegdsen enehuu hereg yavdlyig hojim HKN-yin Töv horoonyi 28 dugaar /1981 on/ barimt bichigt "Soyolyin huv'sgalyin uyed Övör Mongolchuudyin esreg yavuulsan tom, shudarga bus gurvan gemt hergiin neg" gej yallasan bilee. Nemj durdahad buddyin soyoloos uldej baisan jaahan zuil ch mön helmegdsen baina.
Hoyor dah' tom shudarga bus yavdal bol "namyin esreg Ulaanhuugyin heseg ba urvagch buleg" hemeeh her! eg yum. 1967 onyi havar, zun Ulaanhuug dairsan het zuuniihnii dovtolgoon deed tsegtee hurch tuuniig ÖMÖZO baiguulagdsanyi 20 jiliin oin bayaryin uyeer /1967.5.1/ huv'sgalyin esreg boslogo gargahaar tölövlöj baisan, Ar Övör mongolyig negtgen tusgaar togtnoson haant uls bolood ööröö udirdagch n' bolohoor sem huivaldaj baisan gej niitiin ömnö ileer yallajee. Ulaanhuu hemeeh ene neriinh n' mongol utga sanaa ch hurtel tuund tus bolsongui. Beejingiinhnii huv'd Hyatad orond gantshan "ulaan naran" baih yostoi bögööd ter n' darga Mao ajee. ÖMÖZO-nyi mongol kommunistuudyin sur suld iinhuu unav. 1967 onyi hoyordugaar sard gehed öör shine udirdan joloodogch huchin ÖMÖZO-nyi huv'sgalt horoo baiguulagdsan bögööd tuunii deed udirdlagad neg ch mongol hun baihgui, horoonyi niit hemjeend erdöö l salangid hoyorhon mongol ajillaj bailaa. Ulaanhuu 1973 ond tsagaatgagdaj, ÖMÖZO-nyi udirdagchaar dahin tomilogdon 1988 ond nas barjee.
Jaraad onyi uyeer Övör Mongold uildsen "gurav dah' tom shudarga! bus hereg yavdal bol Maoist huchniihen ba armiinhnii 1968-1969 onyi hoorond uildsen Övör Mongolyin Shine Ardyin Huv'sgalt Nam/ÖMSHAHN/-yin gishuudiig ilruuleh hatuu shiruun kompanii ur urshig yum. hojim n' Hyatadyin udirdah humuus "Hereg deeree mongolyin öntsög bulan burt nevchin orson" gej dairaad, örgön hureetei tseverlegee yavuuljee. Tednii uzej baisnaar bol, tednii bodoj olson enehuu ÖMSHAHN hemeeh zohiomol hergiin yavtsad Övör Mongold 346 myangan hun hilseer yalagdsanyi 16222 n' am' nasaa aldsan gejee."
Negen zohiolchiin dugnesneer, herev 1965 ond Övör Mongolyin mongol hun am 1.45 saya baisan bol deerhtei holboo buhii hereg yavdlyin urshgaar hun amyin 20 huv' n' helmegdej, neg iluu huv' n' am' uregdsen bailaa... Soyolyin huv'sgalyin uyer Övör Mongold, "mongolchuudyig namnagch" gej aldarshsan mönööh Min ulsyin uyeiin Hyatad generalyin uildsen ih hyadlagaas ch olon hunii am' ersdsen yum. 1991 onyi 5 dugaar saryin 21-nd gargasan öör negen medegdeld durdsanaar bol soyoly! in huv'sgalyin uyer Övör Mongold 50 myanga garui hun alagdsan bailaa.
1969 ond Övör Mongolyin nutag devsgeriin talaas iluu heseg n' hörsh zergeldeeh mongol bus mujuudad niiluulegdej 1979 on hurtel heveer baisan yum. Ene uyed mash olon hyataduud nuudellen irj hyatad mongol hun amyin har'tsaa 8:2 bolson bailaa. Tuugeer ch zogsohgui 1949 onoos hoish baigal' orchnyi bohirdol, suirel ch iheehen emjeg chuhal asuudal bolsoor irjee. Han undestnii daldhan kolonchlol, belcheer nutgiig tarialangyin talbai bolgoj, oi modyig hemjee hetruulen ogtolj suitgesen n' ene bus nutag tsöljih uil yavtsyig turgetgej ögchee.
Övör Mongold 1981 onoos hoish garsan eserguutssliin hödölgöönuud
1980 ond HKN-yin darga Hu Yaoban Tövdöd ajil shalgahaar ochson yum. Tegeed soyoliin huv'sgalyin uchruulsan hor urshgiig uzeed ihed megdej, ulam nariin gunzgii shalgan taniltsuulahyig daalgasan baina. Uunii ureer tend zarim neg ardchilal shinechlel eheljee. Uunii negen adil Hu Yaoban Övör Mongold ch bas nöhtsöl baidlyig ergej uzehiig uureg bolgojee. Uunii dund 1981 ond Töv horoonyi 28-r barimt bichig bolovsruulagdsan bilee. 1967-1969 onyi hoorond Övör Mongold chuham yu bolj baisan tuhai iltgeld dur'dsanyig uzsenii daraa mongolchuud, ene barimt bichig bol yerdöö l neg usaar zailsan tödii bolsnyig oilgojee. Tuunchlen tus orond hyataduudyig nuulgen suur'shuulahyig eserguutssen baina. Övör Mongolyin hunii erhiig hamgaalah horoonyi medegdeld durdsanaar 1981 onyi namar, Övör Mongolyin niislel Höh hotyin ih, deed, tusgai mergejliin surguuliudyin oyutan, suragchid hicheel hayaj myanga myangaaraa gudamjind garch jagsan, HKN-yin töv horoonyi 28-r barimt bichgiig huchingui bolgohyig ! shaardav. Oyutnyi ene hödölgöön hoyor sar garui urgeljiljee. Ene bol kommunistuud zasgiin erhend garsnaas hoish 1989 onyi 6 saryin 4-nyi ardchilsan hödölgöön hurtelh hamgiin tom eserguutsliin hödölgöönii neg bailaa.
Mongolchuudyin tuhai udalgui garah gej baigaa negen nomd 1981 onyi eserguutsliin hödölgöönii tuhai shine medee selt bii. Ouyutnuudtai ajilchid bolon hyatad humuus negden niilj, zasgiin gazriig eserguutsjee. Tsagdaa nar zagsagchdyig usan buugaar höön taraah gesen bolovch chadsangui. Udirdagchdyig neleed hojuu hurtel barivchilj chadaagui bailaa. Oyuutnyi tölöölögchid Beejind ochij hereg yavdlaa Hu Yaobantai heleltsej, tsaadah n' ch ter darui tedgeeriin huselt shaardlagyig huleen avchee.
Edgeer n':
1. Hunii erhiig hundetgej, helmegdsen buh mongolchuudyig buren tsagaatgah,
2. Ediin zasgiig tuilduulan doroituulahaas ur'dchilan sergiilj, belcheeriig tarialangyin tarialangyin talbai bolgohyig zogsooh,
3. Hu Yaobanyi shiidvereer Tövdöös tatsan olon myan! gan hyatad huniig Övör Mongold suur'shuulahyig etses bolgoh zereg baiv.
10 oyuutan jagsagch barivchlagdaj, hödölmöriin kolonid 2-3 jileer tsölögdjee.
1984 ond Beejingiin ih surguuliin gadaad oyuutnuudad tusgaar togtnolyin tuhai medegdel hurchee. Tiiniig "Aziin ornuudyin holboo baiguulah horoonyi tunhag" gesen baiv. Tuund öguulejdee:
...Hyatad undesten busad undestnii tsöönhiig zohion baiguulalttai nuhchin darlaj, tedniig uusgah soyol, ulamjlalyig n' ustgaj, tedniii tuuhen gazar nutgiig deeremden bulaaj, baigaliin bayalgiig n' tsölmöhiig oroldoj baina... BNHAU-yin nutag devsger deer orshin suugaa hyatad bish undesten bid heden arvan sayar toologddog hedii ch bid ev negdelgui, bidnii uil hereg zohion baiguulaltgui baigaagaas hyatad undestend daragdan yalagdah n' hyalbarhan baina. Gevch 1984 onyi namar dayan delhiin tuuhnee shine negen huudas bolson uil yavdal garlaa. BNHAU-d orshin suudag hyatad bus undestnuudiin tölöölögchid hyatadyin darlalaas chölöölögdöhiin tölöö! temtsliin uil heregt negdsen chig shugam barih tuhai heleltsen zövshiltsöj, uil ajillagaanyi anhnyi hötölbör bolovsruulav...Bidnii temtsliin etssiin zorilgo bol undestnuudiin asuudliig shiidverleh bodit buh bolomjyig ashiglah ba BNHAU-aas tusgaar, jinhene tusgaar togtnoson Aziin ornuudiin holboo baiguulah yavdal mön... gesen baiv.
1986 ond tsöönh undestnuudiin tsöllögt bui udirdagchid huchee negtgen "Niitiin duu hooloi" /Dornod Turkestan, Mongol, Manj, Tövdiin Ardyin Horoo/ gedeg setguul gargah bolov. 1987 onyi 8 dugaar sard Övör Mongolyin namyin uuriin negen nariin bichgiin darga Baatar, injener Ulaangerel nar BNMAU-yin Suhbaatar aimgiin nutag ruu mashin unan durvejee. Dörvön ödriin daraa BNMAU-yin udirdagchid tedniig butsaaj tushaasan bögööd ted 8 jiliin yal avch shorond horigdson bilee. Negen iltgelees uzehed, Baatar, Ulaangerel hoyoul 1981 onyi oyuutnyi eserguutsliin hödölgöönii udirdagchid baisan ajee.
1989 onyi 5,6 dugaar sard Övör Mongold eserguutsliin tomoohon! hödölgöön örnöv. 1989 ond niit oron dayar örnösön ardchilsan hödölgöönii tuhai alban yosnyi nuuts togtoold durdsanaar 5 dugaar saryin suulcheer Höh hotod 10 myanga garui hun jagsaj baijee. Ene uyer 30 garui tsagdaa sharhadsan baina. Övör Mongold barivchilgaa yavuulaagui bolovch 6 dugaar saryin 4-nii Beejind bolson hyadlagyin nölöögöör ug hödölgöön daragdsan yum.
ÖMÖZO-nyi HKN-yin Horoonyi nariin bichgiin darga Van Tsyu n' "Beejingiin ödriin sonin", "Ardyin ödriin sonin"-d "Öngörsön havar zunaas hoish tsöön heden hunii ödöösön hoyor yavdal Övör Mongold garlaa. Ehnii udaad tsöön heden hunii undesnii ev negdel, eh ornyi negdmel uilsyig busniulah zorilgoor undserheg hevlel gargasan yum. Tegeed daraa n' tsöön heden hun höröngötnii ardchilsan bair ruu haltiran orj, uls töriin shuugian samuun degdeesen yum" gejee.
Gonkongiin Je Min sonind medeelsneer bol 1989 onyi 2 dugaar saraas 1990 onyi 4 dugeer saryin hoorond Övör Mongold ardchilal, tusgaar togtnolyin tölöö jagsaal tsugl! aan 20 orchim udaa örnösön baina. Deerh medeenees uzehed 2 dugaar sard barag 80 myangan malchin, oyutan, ajilchin nar gudamjind jagsaal hiijee. Övör Mongolyin Undesnii ardchilsan holboo, Azi-Mongolyin "Erh chölöönii front" zereg hoyor baiguullaga tusgaar togtnolyin tölöö hödölgöönii gol udirdah huchin bolj baijee.
HKN-yin Övör Mongolyin Horoonyi alban barimt bichig /Namyin dotood dugaar/ 1991. #13
Ih zuu ba Bayannuur aimagt alban yosnyi bus nuuts hoyor baiguullagyig ilruulsen tuhai medegdel
Mash nuuts
Aimag hotyin kommunist namyin horood, Övör Mongolyin öörtöö zasah ornyi kommunnist namyin horoonyi heltes, tasguud, buh shatnyi namyin baiguullaga, uuruuded bolon ardyin zahirgaanyi baiguullaguudad
Suuliin uyed manai öörtöö zasah ornyi zarim bus nutagt niigmiin togtvorgui baidlyin ilreluud dahin garah bolloo. Buh shatnyi baiguullaga, örgön olon niit, bolovson huchnuudiin anhaarlyig uund handuulj, tednii sonor seremjiig deeshluuleh ba öörtöö zasah ornyi Kommunist Namyin Horoonyi bair suuriin daguu ene udaad bid Ih zuu ba Bayannuur aimagt ilruulsen nuuts hoyor baiguullagyin tuhai medegdliig taniltsuulj baina.
1. Nuuts hoyor baiguullagyin tuhai medeeleh n'
Sayahan öörtöö zasah ornyi namyin baiguullaguud Ih zuu ba Bayannuur aimgiin zasgiin gazartai nyagt hamtran ajillaj, "Undesnii soyolyin niigemleg" ba "Undesnii shinechleliin niigemleg" gedeg alban yosnyi bus nuuts hoyor baiguullagyig ilruuljee. Ur'dchilsan mördön baitsaaltyin yavtsad, Ih zuu aimgiin zarim bolovs! on huchnii sanaachilgad tulguurlan 1991 onyi 3 dugaar sard Ih zuu aimgiin "Undesnii soyoliin niigemleg" gegchiig baiguulahaar naiman hunii bureldehuuntei beltgel bulgem baiguulagdjee. Ted olon gazartai holboo togtooj, niigemleguudiin holboo, utga zohiol, urlagiin niigemlegtei neleed idevhtei hariltsan, alban yosnyi erh avah gej oroldson n' talaar boljee. Ted yamar ch zövshöörölguigeer niigemlegiinhee beltgel bulgemiin nereer hed heden ajil, arga hemjee zohion ilregdeh hurtlee neg jil iluu hugatsaanyi turshid idevhtei uil ajillagaa yavuulsan baina. Deerh undsen naiman gishuud ter bur arga hemjeend togtmol oroltsoj baiv. Niitdee 26 gishuuntei baisnyi neleed n' nam zasgyin gazriin bolovson huchin, zarim n' kommunist nam, kommunist zaluuchuudyin evleliin gishuud bögööd ihenh n' zaluu ajiltnuud yum.
1. Ger buliin tsuglaan uulzalt, lekts zohion baiguulj baiv. Bidnii ur'dchilsan baitsaaltyin dungees ted öngörsön jil tsai uuh neriidleer baga hemjeenii 12 udaagyin ger buliin uulzal! t zohiojee. Tegehdee "Niigemleg"-ee baiguulahdaa holboo buhii asuudluudyig golchlon heleltsej baiv. Ted öörsdiin unshsan materialaa hariltsan soliltsoj, tedgeerees avsan oilgoltyinhoo daguu margaan örnuulj, tsövuun tsag uyein zovlon gamshgiin tuhai yariltsdag baijee. Tuunchlen tusgai, todorhoi sedvuudeer iltgel hiij baiv. Ene uye bol tednii uzej baigaagaar "Öörsdiigöö bolovsruulah uye" ajee. 1990 onoos ted medegdehuits örgön hureend tom hemjeenii lekts yavuulah bolson baina. Tedgeeriin zurgaag n' bid odoo medej baina.
2. Ted surtal uhuulgyin chanartai yanz buriin nuuts materialyig olj, huvilan hevlej, taraaj baiv. Erhem hund ilgeesen il zahidal, Mongolyin soyolyig sergeen manduulahyin tölöö goviin ömnöh buh mongolchuudad hamdsan urialga, "Mongolyin soyolyin öngörsön, odoo, ireedui" zereg materialiig olj avaad baina. Ted Mongol ulsyin Sotsial-Demokrat namyin darga B.Baabaryin öguulluudiig tsuvuulan hevlen taraaj baijee. "Buu mart! Martval sönönö!", "21-r zuunyi bosgon deer"! gesen erönhii garchgiin dor Baabaryin naiman öguulliig huvlisan baina. Tedgeer n': Ih oros, Stali, Tsedenbalyin Mongol, Ard tumnii uls töriin huchin, Choibalsan huuheldei, Uls töriin huch zereg bolno.
3. Ted öörsdiinhöö nölöö hureeg örgöjuuleheer Öörtöö zasah ornyi dotoodod ba gadaad orchind hariltsaa holboo togtooson yum. Ih zuu aimag dotroo ted surguuliin naiz nöhöd, hödöö tosgodiin zaluuchuud, tanil humuuseeree damjuulan uhuulgyin materialaa taraaj, hariltsaa holboo togtoon, nölöö hureegee örgöjuulj baiv. Ted Övör Mongolyin niislel Höh hotod ochij ur'diin bagsh oyuutnuudyinhaa tuslamjtaigaar ih deed surguuliudyin bagsh naryig ur'j tsugluulan tavan zuiliin asuudlaar
lekts zohioj baiv. Tu'unchlen Ih Zuu aimgaas o'or busad oron nutagt suraltsaj
bui oyuutnuudtai holboo togtooj, ter gazart tednii tuslaltsaataigaar uhuulgyin
materialaa taraaj baijee. Bidend medegdej baigaagaar ted Shinjaanyi ih surguul'
bolon O'vor Mongolyin zarim ih deed surguuliin oyuutnuudtai! holboo togtooson
baina. Ted Ordost baiguulagdsan "Mongolyin soyolyin shine ho'dolgoon" geh met
asuudlaar oyuutnuudtai margaan yavuuldag baijee. Zarim nutagt tednii
materialuudyig dahin hevlej taraasan baina. Ted bas o'ngorson onyi su'uliin
hagasaas hoish 1000 yuan' bu'hii mo'ngon san hurimtluulsan yum.
Nemj helehed, Ih Zuu aimgiin "U'ndesnii soyolyin niigemleg"-iin zarim gishu'ud
Ho'h hot dah' tso'on toonyi hu'muustei dald evselden, hoyor chuulganyi u'yeer
/"Ardyin ih hural" ba "Bu'h Hyatadyin Uls to'riin zo'vloldoh chuulgan"/ u'imeen
gargah gej oroldson n' bu'telgui bolson bilee. Ene n' tus niigemlegiin neriin
o'mnoos "Bid yagaad Mongolyin ulamjlalt soyoliig sergeehiin to'loo temtsej baina
ve?" hemeeh medegdel gargasan 4-r saryin 16-nyi o'dor ilerhii bolson yum. Ted
Ho'h hotod ajilladag hu'muus, bolovson hu'chnuudin neriig huul' busaar zeelden
avaad O'vor Mongolyin o'ortoo zasah ornyi Ardyin ih hurald zahidal ilgeej, Ho'h
hotod hevluule! n, "Hoyor hurlyin" u'yeer niitlen tu'geehiig hu'ssen baiv.
Bayannuur aimgiin "U'ndestnii shinechleliin holboo" /u'unees o'mnoh barimt
bichgu'uded "U'ndestnii shinechleliin niigemleg" gej neriidsen bailaa/ n' ene
onyi 4-r sard ilchlegdev. Ene holboonyi diilenh gishiid n' Chog hoshuunyi
ajiltan, bagsh nar ajee. Tednii gol u'il ajillagaa n' "Oiryin ireeduid Mongol
u'ndestnii hu'reh zoriltuud" hemeeh programmchilsan barimt bichgiig to'lovlon
zohioson zereg bolno. U'uniigee ho'rsh zergeldee hed heden sumand bolon o'oriin
hoshuundaa taraasan baina. Nuuts hoyor baiguullaga bolon olon niitiin o'mno
"U'ndestnii soyol", "Undestnii shinechlel"-iin asuudlyig huuramchaar ashigladag.
Harin hereg deeree tednii aldaatai bair suur', so'rog u'zel bodol, zohion
yavuulsan nuuts dald olon u'il ajillagaa n' tednii jinhene zorilgo bol kommunist
namyin udirdlaga, sotsialist sistyemiig esergu'utseh, u'ndesnii salan tusgaarlah
u'zliig sergeeh hiigeed Hyatad eh ornoo ! negtgeh u'il hergiig busniulah yavdal
baisan n' todorhoi haragdaj baina.
Tednii zarim gol asuudal gevel:
1. Kommunist nam, tu'unii udirdlaga sotsialist sistyemiig eserguutseh yavdal
baiv. Ene hoyor nuuts baiguullaga dairalt dovtolgoonyihoo gol u'zuriig namyin
udirdlaga bolon sotsialist sistyem ru'u zhiglu'ulj baisan yum.
Mongolyin ard tu'men "undestniihee soyoliig iheehen hemjeegeer aldaj baigaa
buyuu esvel bu'r aldaj gu'itssen" agaad ene n' yerdo'o l hotsrogdson ho'doo aj
ahuin soyolyin zu'i bus no'loolloos bolson gej ted u'zej baiv. Tu'unchlen "ene
zuund bid busdyin uls to'riin soyolyig hu'cheer avsan n' manai ulamjlalt soyold
hu'nd tsohilt bolj, etssiin etsest Mongolyin soyolyig gu'nzgii hyamrald oruulsan
yum.", "Mongolyin soyol tanigdahyin argagu'i boltloo zeremdeglegdsen yum"
tu'ugeer ch zogsohgu'i Hyatadyin soyolyin nervelted avtsan bilee" geh zergeer
utga uchirgu'i zu'il yar'dag baiv. Chingeed ted soyoloo shinechleh gehdee
niigmiin u'zel surtal, niigmiin baiguulal, uls to'riin sistyemiig o'orchloh
bolzol tav'san baina. Deer dur'dsan! u'zel bodlyin mo'n chanar n' marksizmyig
ustgaj, sotsializmyin shinj chanaryig o'orchlon Kommunist namyin udirdlagyig
zailuulah yavdal mo'n bolno.
"Mongol u'ndestnii oiryin ireeduid hu'reh zorilt" o'guuleldee ted o'mno tulgarch
bui 3 u'ye shatyig gol zoriltoo bolgon tav'san baina. Ehnii shatand "Hoyoroos
do'rvon jiliin hugatsaand surtal uhuulgyin ajlyig o'rgon dalaitstai yavuulj,
erdem shinjilgeenii ejliig u'ndesnii sergen mandald hu'reh stratyegi, taktikiig
bolovsruulahad chiglu'ulen, u'ndesnii sergen mandal, shinechleliin to'loo
zu'tgen temtseh negdsen tsogtsolbor baiguulaga bii bolgoh" yavdal baiv.
Mongolyin Ardchilsan Nam baiguulagdah yavdlyig tuilbartai sanaachilj heregjuuleh
aj. Gurav dah' shatand "Ene bu'hen u'ndestnii sergen mandlyin zamd hu'rgeh
bo'good tavin jiliin shurguu ho'dolmor Mongol u'ndestniig dahin negtgej, delhiin
uls tu'mnii tergu'un egneend avaachih" ajee. "Kommunist nam edu'gee, neg
uls-hoyor sistyem"-iin bodlogyig! hu'chtei hamgaalj, tuushtai barimtalj baigaa ba
"Zu'un baruun German niigmiin o'or o'or baiguulalttai atlaa negden niilj eg uls
bollson", "Odoo umard, o'mnod Solongos heleltsee hiij, taivan zamaar negdeh gej
bui" zereg n' "Mongol u'ndestniig negtgeh chuhamhu'u bolomjtoi tsag u'ye,
tuilyin taatai no'htsol bolj baina. Bid yamar ch no'htsol baidald ene nen
taalamjtai tsag uye, no'htsol bolomjyig aldah yosgu'i. Ene bol manai niit
u'ndestnii huv'd tohiroo n' bu'rdsen tsag, u'heh sehehiin u'il hereg bolood
baina" gej ted u'zej baiv.
Ted bas o'oriin hamgiin chuhal zoriltyig "urt hugatsaanyi zorilt bu'hii hu'chtei
surtal uhuulgyin ajil" gej u'zej bailaa. "Yunyi o'mno ene bol bolovsrolyin
gu'nzgii, erchimtei surgalt ba u'ndestnii setgehu'in ho'gjiltiig uyalduulan
hosluulah yavdal mo'n" gene. Tu'unchlen manai mongol u'ndestnii sergen mandlyin
odoo ba ireedu'ig bu'h talaas n' sistyemtei to'lovloson mo'riin ho'tolbor
bolovsruulah yavdal zailshgu'i c! huhal aj. "Herev bid o'orsdiin dutagdal
dogoldlyig olj harahgu'i baij ahul busad u'ndestnii darlal tu'remgiillees
o'orsdiigoo hezee ch cho'loolj chadahgu'i"¨gej tunhaglajee. Tednii neriidsen
"stratyegiin zarchim, stratyegiin arga" geech n' alivaa bolomjyig aldaj
bolohgu'i bo'good o'ortoo zasan tohinoh erh, tso'onh u'ndestend chiglesen
to'riin bodlogo zergiig bu'ren du'uren ashiglaj, hu'chtei baiguulaga /Mongolyin
Ardchilsan Nam shig/ baiguulah yavdal ajee. Tsaash n' "bidnii taktik bol o'oriin
gol hu'chiig nam, zasgiin baiguulaga, ediin zasgiin salbar, uls to'riin bolood
huuliin albad, nen yalanguya mergejliin chiglel, salbar bu'riin udirdah alban
tushaald oruulah yavdal mo'n" gej tunhaglasan baina.
2. Ted u'ndestnuudiin hoorond u'zel bodlyin yalgaa u'usgej, u'ndserheg u'zliig
devreen, u'ndesnii salan tusgaarlah oroldlogo bui bolgon eh ornoo negtgeh
yavdlyig saatuulj baiv. Nuuts baiguullagyin neg n' "manai hereg yavdlyig
gagsthu'u bid o'or! sdoo shiidverleh yostoi bolohoos bish, o'or al' neg het ih
gu'ren yum uu, yamar neg izm shiideh uchirgu'i" hemeen asuudal degdeeh gej
oroldson yum. Ted Hyatad ajiltan hu'muusiig "zochin hiigeed ezlen
tu'remgiilegchiin du'rd dur meden ju'jiglej bui du'rdee itgesen hu'muus" gej
nerleed Mongolchuudyig u'ndesnii tusgaar togtnol, erh cho'loonii temtsel geechid
urialan duudsan yum.
3. Namyin udirdlaga, sotsialist chig barimjaag demjij, u'ndesnii ev negdliig
sahin hamgaalsan mongol ajiltan hu'muusiig ted gu'tgen gu'jirdej, olnyi o'mno
haraan, dairch davshilsan baina. Urt udaan hugatsaanyi huv'sgalt temtsliin
yavtsad, yalanguya sotsialist bu'teen baiguulaltyin aguu ih u'ilst o'oriin
u'ndestnii olson ololt amjilt, hu'rsen ho'gjil devshild mongol ajiltan
hu'muusiin oruulsan asar ih huv' nemriig ted u'guisgejee.
Nuuts baiguullaguud o'guuleldee "Mongol u'ndesten huv' zayaandaa hu'ltsengui
noomoi ho'tlogdon, yu ch hiij bu'teehgu'i baina" gej gu'tgeed ! "boolyin
setgehuitei baisaar l, zo'vhon busdad naidan dulduidaj, huvaagdan butarsaar,
zu'uniih ru'u neg helbiij, baruunyih ruu ahiad guivsaar l baina" gejee. Mongol
ajiltan, alban haagch nar ajlyin bair suuria aldahgu'in tuld medlegeeree
uragshlah n' udaan, urialj tsuurialah n' ayaduuhan, darga naryinhaa o'mno
archaagu'i doroi bool met atlaa, egel jiriin hu'nii o'mno bol ihemseg bardam
zagnaj, hu'nd surtlyin agaaryig tsatsalj baina" gej shu'umjiljee. 17-r zuunaas
hoish mongol u'ndestnii tu'uhiig, nen yalanguya ene zuunyi tu'uhiig "zovlongyin
dalai" hemeejee.
Hu'muunlegiin niigemd u'ilverjih huv'sgal o'rnoj, shinjleh uhaan, tyehnologi
tu'rgen hurdatstai uragshlan ho'gjij baihad "Mongolchuud, tu'unii dotor goviin
o'mnoh mongolchuud o'noo her n' buguil, tsalam, anjis, haduur l hereglej baina"
gej batlahyig oroldoj, ted yug es hiij bu'teen, tsagyig demii u'rj, dundad
zuunyi u'yeiin aj to'roh yos hevshild hordoj, avtaj baina gej o'guuljee.
! 2. Ene hoyor nuuts baiguullagyig herhen u'zeh ve?
Ih Zuu ba Bayannuur aimgiin namyin horoonyi no'hod, niigmiig ayuulaas hamgaalah,
uls to'riin ba huul' togtooh baiguullaguudyin /o'ortoo zasah oron, busad aimag
hoshuudyin ch mo'n adil/ iheehen hu'chin zu'tgel, nariin nya´gt ajillagaanyi u'r
du'nd odoo no'htsol baidlyig hyanaltad avaad baina. Harin ene bu'hnees u'uden
bid hu'muust yum bodogduulah, du'n shinjilgee hiih, tuhain hereg yavdlyig
du'gnej tsegnuuleh, hatuu surgamj bolgoh zorilgoor daraah sanaluudyig devshuulj
baina.
1. Ene hoyor nuuts baiguullaga tohiodloor ilchlegdeegu'i yum. Ted bol ur'd
baisan /huuchin/ asuudlyin ho'gjliin shine helber, o'noogiin no'htsol deh
u'ndestnii salan tusgaarlah u'zel surtlyin chig handlagyin todorhoi ilrel yum.
Ted yunyi o'mno temtsej, yunyi to'loo u'il ajillagaa yavuulj buigaas n' harahad,
ted 1981 onoos hoish manai o'ortoo zasah orond u'ndesnii ev negdliig ustgaj,
u'ndesten yastnyig hed hed salgan hu! vaahyig oroldoj baigaa n' todorhoi baigaa
yum. o'ngorson arvan jiliin hugatsaand hed heden utga aguulga bu'hii tiim
do'rvon ho'dolgoon garsan bilee. Anhniih n' 1981 ond bolson yum. Ene bol HKN-yin
To'v Horoonyi 28 toot barimt bichgiig eserguutssen u'ndesnii salan tusgaarlah
u'zelten eh ornoosoo urvan hil davj unaagaar zugtsan yum. Gurav dah' n' su'uliin
jilu'udiin ho'rongotnii ardchilsan u'zel surtlyin chig handlagyin shuud no'loon
door 1989 ond garsan baina. Ene bu'hen n' HKN-yin To'v horoo, O'ortoo zasah
ornyi namyin horoo, Zasgiin gazriin esreg dairsan u'desnii salan tusgaarlah u'il
ajillagaa bailaa. Sayahan ilchlegdsen nuuts hoyor baiguullaga n' ene mayagyin
ho'dolgoonii su'ulchiinh n' baisan bo'good KN-yin udirdlaga, sotsislist
sistyemiin esreg chiglesen bailaa.
Nemj helehed, so'rog u'zel bodloo ilerhiuilsen zahidal oron nutgiin namyin
horoonyi udirdlagad bichij, Mongolyin Ardchilsan Nam baiguulagdsan yavdal ileer
bayar hu'rgesen zer! eg salan tusgaarlah u'zelten huv' hu'muus ch baisan yum. Ted
nar O'vor Mongolyin zarim hu'nii ner usyig zeeldsen baijee.
Deer dur'dsan nuuts dald u'il ajillagaanuud yanz bu'riin tsag u'yed, yanz
bu'riin helberteigeer garsan bilee. Gevch mo'n chanar n' ogt o'orchlogdoogui
yum. Ene bu'hniig nuhatstai avch u'zeh yum bol, yagaad su'uliin jilu'uded manai
o'ortoo zasah orond salan tusgaarlah ho'dolgoon dahin dahin garsaar baina ve?
gedeg uchir shaltgaan n' gevel manai orond 1979 onoos ehlen ilreh bolson
ho'rongotnii ardchilsan u'zel surtlyin chig handlagatai zuuraldan holildoh
bolson yavdal mo'n. Ho'rongotnii ardchillyin u'zel surtlyin mo'n chanar n'
Kommunist namyin udirdlaga, sotsialist sistyemiig avch hayaad hyatad orond olon
namyin sistyem togtooj, ulmaar go'rongot niigmiig bii bolgoh yavdal yum.
2. Bidnii medej baigaagaar ene hoyor nuuts baiguullaga bii bolson n' zu'geer neg
hereg to'dii bus, harin manai orond nevtren orj irj, u'imeen busniul! j, hagalan
butargahyig hu'ssen dotood gadaadyin daisagnasan hu'chnuudiin u'il ajillagaatai
nyagt holbootoi baisan yum. Olon ulsyin daisagnasan hu'chnuud 1988 onoos hoish
manai orond nevtreh u'imeen busniulah u'il ajillagaa yavuulj, ene n' yalanguya
Dornod Evrop, ZHU, BNMAU-d uls to'riin nohtsol baidal o'orchlogdson u'yees ehlen
ulam idevjsen yum. 1985 ond Shvyeitsart "Dalai bu'leg", "Isa
bu'leg"/To'vd,Uiguryin ho'dolgoon/, "Mongol" nar uulzaj, HKN, sotsialist
sistemiig tu'lhen unagaah negdsen front baiguulsan ajee.
1989 onyi su'ulchees 1990 onyi ehen hu'rtel BNMAU-yin so'rog namyin baiguullaga
boloh "Mongolyin Ardchilsan Holboo", manai o'ortoo zasah orond o'orsdiinhoo
hu'muusiig hudaldaachdyin du'reer yavuulj, hariltsaa holboo togtooj, "gurvan
Mongolyig negtgeh tsag irlee" hemeen o'dooj bailaa. 1990 onyi 7-r sard "Olon
ulsyin tu'gshuur" hemeeh /Olon ulsyin/
hu'nii erhiin baiguullaga Londond chuulgan huralduulj, olon ulsyin yanz bu'riin
yanz bu'riin daisagnagch hu'chin delhiin tavtsan deer O'vor Mongolyin zasgiin
esreg zohion baiguulalttai u'il ajillagaa yavuulahaar boljee. Olon ulsyin
daisagnagch hu'chnuudiin edgeer u'g yaria, zorilgo, u'iliin u'r, urshig manai
orond todorhoi haragdaj baina. Deerh hoyor nuuts baiguullagyin huvilan taraasan
uhuulgyin matyerialyin ihenh n' Mongolyin Sotsial Demokrat namaas irsen baina.
Jisheelbel, MSDN-yin darga B.Baabaryin o'guuleld ilerhiilsen u'ndsen sanaa bol
kommunist nam, sotsializm, shinzleh uhaanyi sotsializmiin tuhai Marksyin surgaal
hiigeed huv'sgalt temtsel, bu'teen baiguulaltdaa Mongolyin ard tu'mnii olson
ololt bu'hniig u'guisgesen baina. Edgeer o'guulel niigmiin baiguullyig
o'orchilj, olon namyin sistyem bii bolgohyig urialsan baina. Edgeer onol u'zel
sanaa n' deerh hoyor nuuts baiguullagyin u'zel surtal, onolyin chuhal u'ndes
suur' bolj o'gson baina.
3. Hoyor nuuts baiguullaga, o'orsdiin uls to'riin bair suuriig halhavchlan n! uuj
bailaa. "U'ndesnii shinechlel", "U'ndesnii soyolin shinechlel" hiigeed zarim
baiguullagyin ui'l ajillagaanyi halhivchin door ted ajil hergee huul' yosnyi
bolgon batatgah gej oroldson yum. Jishee n' "Mongolchuudyin ulamjlalt
nu'udelchdiin soyoloos tatgalzsan yavdal bol Hyatadyin gazar tarialangyin
soyolyin no'loo mo'n geed ene n' niit mongol u'ndestniig kolonii baidald oruulj,
hotsrogdson oron bolgoson yum" gejee.
Tsaashilbal, u'ndesnii soyolyin biye daasan baidal, o'vormots ontslog shinj
chanaruudyig hadgalah n' u'ndestnii tusgaar togtnol, erh cho'loo, sergen
mandlyin tuilyin chuhal zu'il mo'n gejee. O'ngon deeree edgeer u'zel bodluud n'
zo'vhon soyolyin utga aguulgatai met haragdavch, hereg deeree toiruu zamaar
u'ndesnii ev negdliig busniulah, eh ornoosoo salan tusgaarlah, kommunist namyin
udirdan chiglu'ulj bui sotsialist niimees tatgalzah gesen sanaag ilerhiilj
baina. Dahin neg jishee tatahad, ted niigmiin yanz bu'riin baiguullagyi! n u'ye
deh Mongolyin ard tu'men ba tu'unii soyolyin ho'gjliin tu'uhiig todorhoilohdoo
angiin yalgaag bu'degruulj, angiin temtsliig u'guisgen, yanz bu'riin u'ndestnii
ajilchin angi hiigeed hargis noyorhogch angiin hoorondoh zo'rchil temtsel
antigonizmiig mushgin guivuulj, zo'vhon soyolyin zo'rchil met, u'ndesten
hoorondyin zo'rchil, mongol hyatad u'ndestnii hoorondyin urt udaan hugatsaanyi
zo'rchil, temtsel meteer u'zsen baina. Ur'd o'mnoh u'ndesnii salan tusgaarlah
ho'dolgoonuudtei har'tsuulahad ene udaagyinh bol o'orsdiin uls to'riin bair
suuria "Undesnii soyolyig shinechleh" neriin door halhalj baijee.
Ted u'zel bodloo iheehen dadamgai, u'ndesleltei todorhoilson baina. Ene bu'hnees
u'uden du'gnehed, bid ene hoyor nuuts baiguullagatai temtseh hereg deeree
ho'rongotnii ardchilsan esreg temtsliin u'rgeljlel mo'niig haruulj baina. Edgeer
baiguullagyig ilchilsen yavdal bidend dahin tu'gshuuriin dohio met sonstoj
baina. Manai O'vor Mongolyin ! o'ortoo zasah ornyi huv'd yarihad, uls to'r, ediin
zasgiin o'noogiin baidal sain, namyin ajiltan alban haagchdyin bair suur'
hiigeed u'ndesnii ev negdel sain baina. Gevch manai oron eh ornyi umard
hyazgaart orshdog tul bodit bu'h no'htsol baidal bidniig olon ulsyin ba
dotoodyin daisagnagch hu'chnuudiin tu'remgiilel nevtren oroh, aajmaar huv'sgan
no'looloh yavdaltai temtseh temtsliin tergu'un egneend zogsooson gej u'zej
baina. Tegeheer manai ornyig hagalan butargah gesen aliv dotood gadaadyin hargis
hu'chnii u'il ajillagaanyi esreg haruul manaanyi u'urgee ogthon ch sulruulj
bolohgu'i bilee.
2. Nuuts baiguullaguudad herhen handah, tsaashid hiih gol gol ajluud
Ene hoyor nuuts baiguullagyig ilru'ulsnees hoish tednii hereg yavdald
O'MO'ZO-nyi namyin horoo, zasgiin gazar, Ih Zuu, Bayannuur aimgyin nam, zahirgaa
iheehen anhaaral tavin ajillav. O'ZO, aimguudyin hemjeend olon toonyi hural
tsuglaan hiilgej, iltgel sonsgol taviulj, hereg yavdald nuh! atstai u'nelelt
du'gnelt o'gch, tsag tuhai bu'rt medeelel taniltsuulga gargaj baiv. O'ZO-nyi
namyin horoo ene hereg yavdlyin talaar, tu'uniig herhen u'zej baigaagaa HKN-yin
To'v Horoond tov todorhoi medeelev.
1. Nuuts hoyor baiguullagyig ilchilsen tuhai bainga medeelj, tedgeeriin
uhuulgyin bu'h matyerialyig huraan, alivaa u'il ajillagaag n' taslan zogsooj,
zohion baiguulalt, u'il ajillagaanyi u'ndes suuriig n' nen yalanguyaa tedgeerees
O'ZO-nyi gadna hu'reend ba gadaad ornuudyin hemjeend togtooson hariltsaa holboog
n' bu'r ehnees n' avaad duustal n' nuhatstai sudlan togtooj, u'ndseer n' taslan
zogsooj, no'htsol baidliig togtvorjuulah heregtei.
2. Hoyor baiguullaga, tu'unii gishu'udiin hereg yavdlyin gu'nees u'neniig oloh
namyin zarchmyin daguu saitar shalgan baitsaaj, herev ted aldaagaa uhaarah avaas
jiriin gishu'udiig mo'rdon mo'sgih shaardlagagu'i.
Ur'd o'mno iim baidal gargaj baisan bo'good aldaagaa uhamsarlahaas tatgalzsan
gol gol ! tso'on gishu'udiin o'duulsen hereg yavdald, huuliin daguu ho'rongotnii
ardchillyin zarim etgeediig erj olj, manai egneeg tsever ariun bolgoh yostoi.
3. Hoyor baiguullagyin talaarh enehu'u medegdliig hevlen niitelj, niit ard
tu'men, ajiltan alban haagchyig eh oronch u'zel tso'onh toot u'ndestnuudiin
talaarh u'ndesnii onol, bodlogo, sotsializmin u'il heregt surgan hu'muujuuleh
u'ilst deerhiig harsh yavdal gej u'zeh heregtei.
Ajiltan, alban haagchdaar 8 dugaar tavan jiliin to'lovlogoonii 12-r bu'lgiin 8-r
zu'il boloh sotsializmyin u'ndsen turshlaguud, Namyin to'v horoonyi 13 dah'
udaagyin 7-r bugd hurlaas batalsan Arvan jiliin ho'tolboruudees tso'onh toot
u'ndestnuuded chiglesen namyin bodlogyin hesgiig n' nuhatstai sudluulah
heregtei.
4. Bu'h shatnyi surguuliin oyuutan suragchdad eh oronch u'zel, u'ndestnii ev
negdel, tso'onh toot u'ndestnuudiin talaarh bodlogyig ezemshih bolovsrol
surgaltyig idevhju'uleh, hu'uhed zaluuchuudyig nam, s! otsializm, aguu ih eh
orondoo hairtai baih, nam, ard tumen, eh orondoo u'nench sotsialist biye hu'n
bolgon to'lovshuuleh, ene u'ilsiin to'vd bagsh surgan hu'muujuulegchid yavah
bo'good u'unii gol tu'lhuur n' surguuliin namyin baiguullagyig amjilttai zohion
baiguulah yavdal mo'n. Ted namyin udirdlagyin hatuu chand sahilgyin heregjilt
biyelel n' bolj o'gno.
Enehu'u medegdel O'ZO-nyi bu'h shatnyi namyin baiguullagyin tasgiin u'uregt
alban tushaalnaas deeshhi bu'h gishu'uded amaar taniltsuulagdval zohino.
Deer dur'dsan 3 chigleleer u'zej sudalj, hural tsuglaan hiij, avch helelts'ye.
Medegdliig herhen sudalj taniltsan, heleltssen tuhai O'ZO-nyi Namyin horoond
todorhoi medeelehiig daalgaj baina.
HKN-yin O'MO'ZO-nyi horoo,
HKN-yin O'MO'ZO-nyi horoonyi nariin bichgiin darga naryin gazart hevlen taraav.
1991-5-11. /bu'h huv' 470 sh/

O'vor Mongolyin hu'nii erhiig hamgaalah horoonyi medegdel urialga
1991.5.21
"Mongolchuudtai har'tsahdaa bu'duuleg arga baril, ontsgoi arga hemjee avch
bolzoshgu'i baigaa tuhai" Li Pyen naryin zaavarchilgad durdsanchlan O'vor
Mongolyin ilchlegdsen nuuts hoyor baiguullagyin tuhai HKN-yin O'vor Mongolyin
Horoo 1991 onyi 5 dugaar saryin 2-nd mash nuuts barimt bichig gargasan yum.
nuuts baiguullaguudyin tolgoilogchid odoo barivchlagdaj, shorond horigdoj baina.
Deerh barimt bichigt "Alban yosnyi bus nuuts baiguullaga" gej todorhoilson Ih
Zuu aimgiin "U'ndesnii soyolyin niigemleg"-iin beltgel bu'lgem n' hereg deeree
Mongolyin seheeten, ih deed surguuliin oyuutan, ajiltan, alban haagchdyin erdem
shinjilgeenii il niigemleg baisan yum. 1990 onyi 9 du'geer saraas 1991 onyi 3
dugaar sar hu'rtelh hugatsaand ted Ih Zuu aimgiin to'vd hed heden udaa erdem
shinjilgeenii baga hural, lekts hicheel zohion baiguuljee. Ene n' nutgiin
seheeten, bolovsrolyin salbaryinhnyi haluun talarhlyig hu'leej, olon zuun hu'n
oroltsoj baisan baina! .
1991 onyi 5 dugaar saryin 15-nd beltgel bu'lgemiin udirdagch Hu'chintogs, Manlai
naryig gert n' barivchlav. Busad 26 gishu'unii erh cho'loog chand hatuu
hyazgaarlasan bo'good ted zahirgaanyi baiguullagad gadaad yertontstei holboo
togtoohgu'i baih, orshin suugaa gazraa orhin yavahgu'i baih, asuuj baitsaah
yamar ch u'yed belen baihyig amlasan yum. Tednii zarim n' bas barivchlagdah ch
bolj baina.
Boditoi eh survaljaas u'zvel, niislel Ho'h hot bolon busad aimag hoshuud,
hotuudad mongolchuud nuuts baiguullaga, u'ndesnii salan tusgaarlah bu'lguudiig
baiguulsan baij bolzoshgu'i gej hyataduud u'zej baina. Hyatadyin zasgiin gazar
tedniig Mongol ulsyin Ardchilsan Nam bolon olon ulsyin busad hargis
hu'chniihentei holboo su'beetei ajillaj baigaa gej u'zej baina. O'MO'ZO-nyi olon
hu'n negent har devtert bichigdej, olonh n' hyanaltad orj, nuuts dalduur
mo'rdolt mo'shgoltod baidag yum.
O'MO'ZO-nyi HKN-yin odoogiin nariin bichgiin darga Van Tsu'n' ! Mongolyin
seheeten, alban haagchdyig ailgan darah zorilgoor yanz bu'riin arga hereglej
baina. Olon mongol hu'n ene n' tsaashdaa uls to'riin mo'rdon mo'shgoh kompanit
ajil bolj o'rgojih vii gej emeej baina. Ene n' mongolyin seheetnuudiin amyig
barih u'r du'ntei zu'il bolson to'diigui mongolyin zarim deed tushaalyin alban
haagchdyig iheehen ailgaj baina. Uchir n' 22 jiliin o'mno "O'vor Mongolyin shine
huv'sgalt nam"-yig ilchilj myanga myangan hu'niig helmegduulen horooson ter
aimshigt yavdal odoo ch tednii setgeld todhon baigaa bilee. O'orsdinh n' hu'nd
berh baidal delhiin olon niitiin anhaarald hu'rne gej mongolchuud naidaj baina.
O'noogiin no'htsold, ardchilsan ornuud ba hu'nii erhiin yanz bu'riin
baiguullaguudyin aliv anhaaral bodit oroltsoonyi duu hooloi endhiin ard olnyig
zorigjuulan ho'gjooh bolno oo.
Ih Zuu aimgiin u'ndesnii soyolyin niigemlegiig u'ndeslegch Hu'chintogs, Manlai
naryin namtar:
Hu'chintogs, eregtei O'MO'ZO-nyi Ih Zuu aimgiin U'shen hoshuunyi Tol' sumand
1956 ond to'rson, 1974 ond O'vor Mongolyin mongol helnii tusgai mergejliin
surguul'd elsen suraltssan. 1976 ond U'shen hoshuunyi dund surguul'd bagshilsan.
1978-1987 ond O'vor Mongolyin Bagshiin ih surguuliin uls to'riin bolovsrolyin
tenhimd suraltssan. 1981 ond terbeer "28 toot barimt bichgiig" eserguutssen
oyuutnyi ho'dolgoonii gol udirdagchiin neg baiv.
1982-1984 ond Zasgiin gazar tal nutagt uul uurhai, u'ildveriin barilga
baiguulamj bar'j baiguulj buig eserguutsen malchdyig zohion baiguulan bosgoson
hergeer hoyor jil horigdson.
1985-1986 ond sullagdaad U'shen hoshuunyi baga surguul'd irj bagshilsan.
1986-1991 ond Ih Zuu aimgiin Bolovsrolyin gazryin erdem shinjilgeenii tasagt
ajillasan.
Ih Zuu aimgiin "U'ndesnii soyolyin niigemleg" baiguulah beltgel ajil hiij baisan
hergeer 1991 onyi 5 dugaar saryin 15-nd dahin barivchlagdaj shorond horigdson
baina.
Manlai, eregtei, 30 nastai, 1985 oond O'vor Mongolyin bagshiin ih surguuliin
mongol hel, uran zohiolyin tenhmiig to'gsson. Aspirantyin elseltiin shalgaltyig
amjilttai o'gch, 1988 ond to'gsoj, utga zohiolyin ded erdemten zereg hu'rtsen.
Mo'n ondoo Ih Zuu aimgiin bolovrolyin tenhimd ajillajee.
1991 onyi 5-r saryin 15-nd Hu'chintogsiin hamt barivchlagdsan baina.
Shorond horigdoj, mo'rdogdoj bui mongol oyuutnuudyin busad udirdagchid:
Temtselt, eregtei, 1956 ond Ho'h hotod to'rson, u'ndsen zahirgaa n' O'vor
Mongolyin Jirem aimgiin Naiman hoshuu, 1977 ond elseltiin shalgaltyig amjilttai
o'gch O'vor Mongolyin ih surguuliin tu'uhiin tenhimd oyuutan boljee.
1982 ond to'gsson hoinoo 1981 onyi oyuutnyi ho'dolgoond oroltssonoos
bolj ajild huvaarilagdaagu'i yum. Tu'unees hoishhi 9 jiliin dotor tereer
baingiin mo'rdlog mo'shgoltiin door baiv. 1988 ond am'drahyin erheer "Sehee"
nomyin delguur neesen bolovch daraa jiliin zun n' zahirgaanyi zu'gees "surguul'd
bair hu'reltseegui" neriidleer haajee.
Zahirgaanyi zu'gees tu'unii ger bu'liig ch mo'rdoj mo'shgoj baiv. 1983 ond
tu'unii naiz bu'sgui /hojim n' gerletsgeesen/ Tol' O'vor Mongolyin ih surguuliin
gadaad helnii salbaryig to'gsoj mo'n surguul'daa u'lden bagshilj boloh baisan
avch tereer o'oroo tatgalzsan. End ajillalgu'igeer naiz zaluugyinhaa tusyin tuld
o'or haa neg gazar ajillahyig hu'ssen baina. 1987 ond Tol' Yapond ochijsuraltsah shalgaltand tentssen bolovch Temtseltiin gergii tul yavuulsangu'i.
Temtseltiin gurvan nastai ohinoos n' tsagdaagyin gazar aaviinh n' tuhai asuuj
shalgaaj baijee.
Baatar, eregtei, 1956 ond Ho'h hotod to'rson. 1978 ond O'vor Mongolyin ih
surguuliin edin zasgiin salbart orj suraltssan. 1981 ond oyuutnyi ho'dolgoonii
udirdagch baisan. 1982 ond to'gsood Shiliin gol aimgiin zasgiin gazriin
to'lovlogoonii horoond ajillasan.
1987 onyi zun uls to'riin orognol ereh zorilgoor BNMAU ruu zugtsan bolovch
Hyatadad butsaagdaj hu'rgegdej 8 jiliin horih yalaar shiitgu'ulsen. Odoo shorond
bui.
Ulaangerel, eregtei, 1956 ond Ho'h hotod to'rson, 1982 ond
O'vor Mongolyin aj u'ildveriin deed surguul' togsson. 1981 onyi oyuutnyi
ho'dolgoonii neg udirdagch.
1987 ond Baataryin hamt Mongol uls ruu zugtsan avch Hyatadad butsaaj hu'rgegden,
8 jiliin horih yalaar shiitgu'ulsen baina.
O'vor Mongolyin tu'uh ba o'noogin baidal
Zarim u'ndsen barimt
Gadaad Mongolyin tusgaar togtnol ba O'vor Mongol dah' Hyatadyin noyorhol
Chin gu'rnii haanchlal Mongold noyorhoh bolson ter tsagaas l gadaad ba dotood
Mongol huvaagdaj ehelsen yum. 1911 ond gadaad Mongold tusgaar togtnolyin
ho'dolgoon o'rnosnoor O'vor Mongolyin olon aimag, hoshuud bas bosoj ehelsen
bilee. Ted Hyatadad asar iheer darlagdan nuhlagdaj baiv. 1921 ond gadaad Mongol
dahin tusgaar togtnov. O’vor Mongolchuud tusgaar togtnolyinhoo to’loo temtseld
amjilt oloh hed heden oroldlogo hiisen bolovch daragdjee. 1912-1949 onyi hoorond
Hyatadyin BNU-yin zasgiin gazar ene bu’s nutagt kolonyi noyorhol togtooj baisan
yum. 1949 onyi BNHAU baiguulagdsanyi daraa O’vor Mongol Hyatadyin neg o’ortoo
zasah ornyi neg boljee.
O’vor Mongolyin o’ortoo zasah oron baiguulagdsan n’
O’vor Mongolyin ard tu’men o’ortoo zasah erh oloh hu’rtle tusgaar togtnolyinhoo
to’loo temtsehdee hu’nd berh zamyig tuulj irsen bilee. 1933 ond Demchignorov /De
van gej aldarshsan/ mongolchuudyig urialan ”Mongolyin erh cho’loonii
ho’dolgoon”-iig u’usgejee. Ene bol o’ortoo zasah erhiin toloo ho’dolgoon baisan
agaad O’vor Mongolyin dotor hamgiin ih no’lootei bolj chadsan yum.
Delhiin 2-r dain duussanyi daraa 1945 ond Ar, O’vor Mongolyig negtgeh gesen
o’rgon dalaitstai ho’dolgoon o’rnoj, mongolchuud negdsen Mongol uls baiguulan
negdej orohyig hu’ssen bilee. Gevch gadaad Mongol ZHU-yin tushaasnaar o’vor
mongolchuudyin hu’sliig u’l heregssen tul ene n’ ayandaa o’ortoo zasah erhiin
to’loo temtsel bolson baina.
1946 onyi eheer O’vor Mongolyin Ardyin huv’sgalt namyin udirdlagyin door Zu’un
Mongolyin avtonomit zasgiin gazar baiguulagdav. Ene u’yees O’vor Mongolyin gazar
nutagt avtonomit erhiin to’loo yanz bu’riin temtsel ho’dolgoon o’rnojee. Iin! hu’u
u’ndesnii u’zelten, kommunistuudyin hoorond irgenii dain degdlee. Hyatadyin
u’ndserheg zasgiin gazar tedgeer avtonomit baiguullaguudyig huul’ yosoor hu’leen
avahaas tatgalzaj, mongolyin ard tu’mnii avtonomit erhiig u’guisgev. O’vor
Mongolyin o’ortoo zasah alivaa ho’dolgoon temtsel daraa daraagaar HKN-yin
hyanalt mo’shgoltod o’rtjee. 1947 onyi 5 dugaar sard hyatadyin kommunistuudyin
zaavarchilga dor dornod hesgiin O’vor Mongold O’vor Mongolyin avtonomit zasgiin
gazar baiguulagdaj, hyatadyin ahmad kommunist Ulaanhu’u udirdagch bolov. Do’chod
onyi etsseer O’vor Mongolyin ihenh heseg tu’unii zahirgaand oprjee.
50-iad onyi turshid Mao Zedun O’vor Mongolyin baruun hesgiig gadaad Mongoloos
bolgoomjloh hiigeed uls to’riin busad ashig sonirhlyin u’udnees O’MO’ZO-nyi
zahirgaand aajmaar oruulsan baina. O’MO’ZO-nyi niisleliig Ho’h hotod
shiljuuljee.
O’noodor O’MO’ZO 1.18 saya havtgai do’rvoljin km gazar nutagtai, 21.6 saya hu’n
amtai, 3.6&nbs! p; saya n’ mongolchuud baina.
Hyataduud O’vor Mongold orj irsen n’
17-r zuunyi etses hu’rtel O’vor Mongolyin barag bu’h orshin suugchid n’
mongolchuud bailaa. Hyataduud Mongold orj irehiig Chin gurnii huul’ zarligaar
horigloson baiv. 18-r zuunyi dunduur n’ han u’ndestnii tso’on toonyi tariachin
mongolchuudad ho’lslogdon zah hyazgaar nutagt aj ahui erhlen suujee. 19-r
zuunaas ehlen han u’ndestnii nu’udel aajmaar iheschee. Gehdee hyataduud toonyi
huv’d mongolchuudaas tso’on heveer, zo’vhon o’mnod heden aimag, hoshuund
bo’ognoron suuj baiv.
20 zuunyi eheer To’v zasgiin gazar han u’ndestniig nu’ulgen suur’shuulah
yavdlyig demjin uramshuulj, zarim mongolchuudad hu’ch hereglen hyataduudad
gazriig n’ avch o’gch baiv. Nu’udel tu’rgen zuur o’rgojin telj, hyataduud n’
mongolchuudaas hoyor dahin ih boljee. Gevch 1940 on hu’rtel han u’ndesten o’mno
talyin gazar tarialangyin raiond to’vlorch, busad bu’s nutagt tun tso’on heveer
baiv.
Do’chood onyi u’yees kommunistuud zasgiin erhend garsnaas hoish hoit
hyatadu! udyin nu’udel deed tsegtee hu’rch ted tu’rgen hurdtai olshroh boljee.
50-iad onyi dund u’yees hoish hyatadyin zasgiin gazar hyataduudyig O’vor Mongol
ruu nu’ulgen suur’shuulah ajlyig o’rgon dalaitstai to’lovloson zamaar heregjuulj
eheljee. Han u’ndestnii ezleh huv’ bainga nemegdseer, 1949 ond mongolchuud
hyataduudyin har’tsaa 1:5 baisan bol 1962 ond 1:7 boljee.
1982 onyi hyatadyin do’rov deh udaagyin hu’n amyin toollogoor O’vor Mongolyin
hu’n am 21.6 saya hu’rsnii 3.6 saya n’ mongolchuud baigaagyin dotor myanga
myangan hyatad u’ndesten hu’n mongol garaltai hemeen toologdjee.
Chingehleer ene too mongolchuudyin bodit too hemjeeg ilerhiilj chadahgu’i yumaa.
U’ndestnii tso’onhiin talaarh Hyatadyin bodlogo
BNHAU baiguulagdsanyi daraa Hyatadyin kommunistuudyin ”Bu’s nutgiin u’ndesnii
o’ortoo zasah erh”-iin bodlogo ehelsen yum.
Gevch ene bu’h on jilu’uded Mongol, Zu’un Turkestan, To’vdiin ard tu’men uls
to’r, ediin zasag, soyolyin talaar o’ortoo zasah erhee gants ch o’dor edleegui.
Bu’h shiidver zaavriig Beejin gargadag bailaa. Edgeer o’ortoo zasah ornyi
avtonomit bu’h chadal hereg deeree hyatadyin busad muj ornyihnoos ch baga baina.
O’ngorson do’ch garui jiliin tu’uh tso’on toot u’ndestend chiglesen hyatadyin
to’riin bodlogo n’ tedgeer u’ndestnii gazar nutag, baigalyin bayalgyig ezlen
avch busad nutgyin ilu’udel hu’nig chadah chineegeeree shilju’ulen suur’shuulj,
ene gazar nutag ed bayalgyin jinhene ezedtei n’ erliizjuulen uusgah gesen
tsoryin gants zorilgo baisnyig gerchilne.
”Bu’s nutgiin o’ortoo zasan tohinoh erh”-iin bodlogo gegch hereg deeree jinhene
u’lger yum. Tso’on toot u’ndestnii talaarh Hyatadyin bodlogo u’nendee
daranguilal,! kolonichlolyin buzar bulai hol’tsoldoon mo’n.
Do’chin jiliin tursh O’vor Mongol, Zu’un Turkestan, To’vdiin ard tu’men ene
bodlogyin zolios bolj baina. Ted asar ih u’guirel hoosrol, u’geer ilerhiilehiin
argagu’i ih hohirol u’zej baina.
Ih Hyatadyin o’mnoh O’vor Mongol
Tav’ jaraad onyi ehen u’yed O’vor Mongol n’ Hyatadyin ”u’lger jishee o’ortoo
zasah oron” bolj, tu’unii ”Bu’s nutgiin o’ortoo zasah erhiin” bodlogyig busad
u’ndesten yastan, gadaad yertontsod haruulah tsonh bolj bailaa.
O’ZO-nyi udirdagch Ulaanhu’u mongol hu’n baiv. Mongolchuud bas O’ZO-nyi yanz
bu’riin zasag zahirgaanyi alband bolovson hu’chnii todorhoi huviig ezelj baiv.
Gehdee ted Beejingees zaavar shiidver avalgu’igeer, han u’ndestnii udirdah
hu’muusees yu ch hiij chaddaggu’i baisan yum. Tednii erh medel hereg deeree
busad mujiin alban haagchdyinhaas ogthon ch adilgu’i baina. U’ugeer ch
zogsohgu’i. Jil ireh tutam bu’h shatnyi zasag zahirgaanyi baiguullaga dah’
mongolchuudyin too buursaar baijee. 1950-iad ond O’vor Mongolyin bu’h deed alban
tushaalyin 80 huv’d mongol hu’n ajillaj baisan bol 50-iad onyi dund u’yed ene
too 60 huv’d hu’rch, jaraad onyi dund u’ye gehed 50 huv’ hu’rtlee buurchee.
50-iad onyi etsseer mongolyin heseg s! eheeten, alban haagch, u’ndesnii salan
tusgaarlagchid, u’ndesnii u’zelten nereer helmegden shiitgegdsen yum. 1965 ond
HKN-yin To’v horoo Ulaanhu’u tergu’utei mongolyin deeguur zindaanyi alban
haagchdyig ”tseverlesen” bilee.
”O’vor Mongolyin Ardyin shine huv’sgalt nam”-yig ”ilchlen” yavuulsan hyadlaga
1966 ond ehelsen ”soyolyin huv’sgal”-yin daraa Mao Zedun, Jou En’lai bolon busad
het zu’uniihen ene bolomjiig ashiglan, ” O’vor Mongolyin asuudlyig” negen
dairaltaar negmo’son shiidverlehiig hu’sen, itgej baijee. 1966 ond Ulaanhu’u
bolon O’vor Mongolyin deed tushaalyin olon hu’muus hargis bu’lgiinhen nereer
ajil alba, erh cho’loogoo hasuulsan.
1967 onyi havar Hyatadyin Ardyin cho’looloh armiin tomoohon heseg O’vor
Mongolyin huv’sgalt horoonyi darga bolov. Chingeed Beejingiin zaavraar Tyen
Haichin 1968 ond Ulaanhu’ugiin chig shugamyig ilru’ulj, hort no’loog n’ ustgah
kompani o’rnuulsen baina. Ter o’vol n’ ug kompanit ajil u’nen hereg deeree
baihgu’i O’vor Mongolyin Ardyin shine huv’sgalt namyig ilru’uleh ajil bolj
o’rgojson yum. Beejingiin demjlegteigeer gyenyeral Tyen Haichin tsereg, het
zu’uniihen, huligaanuudyin tuslalmjtaigaar mongolchuudyig iheehen o’rgon
hu’reend mo’rdon mo’shgij, allaga hyadlaga u’ildsen yum.
1966 onyi su! ’ulchees 1969 onyi 5 dugaar sar hu’rtelh hugatsaand O’MSHAHN-yig
ilru’uleh kompaniin id u’yeer mongolchuud jinhene hargis hyadlagad o’rtloo.
Myanga myangan mongol eregtei, emegtei, ohid ho’vguud ger oron, ajil surguul’
deereesee barivchlagdan shorond hayagdaj, tamluulj zovogdson bilee.
Ene aimshigt hyadlagyin gar ho’l bologchid tedniig O’MSHAHN-yin gishu’ud gej
gu’tgen tamlaj, busad gishu’udiig ilchlehiig shaardaj baiv. Tamluulj zovson olon
olon hu’n, darlal doromjlolyig es tevchihdee amia horloj bailaa.
Heden saryin tursh hu’n to’rolhtnii tu’uhend hovor garsan ene hyadlaga asar ih
u’r urshig, emh zambaraagu’i baidald hu’rgejee. 1969 onyi 5 dugaar sard Mao
Zedun Tyen Haichind zaavar ilgeej, enehu’u uls to’riin kompanit yavdal n’ garaas
alduursnyig helsen baina. Chingej ene ayuumshigt helmegduuleltiin hu’ch n’
saarch eheljee. Zarim hu’niig sullan ger orond n’ butsaasan bolovch zarim n’
shorond u’ldej, bu’r dalaad onyi dund u’ye hu! ’rtel tamlagdsan yum.
1981 ond garsan alban yosnyi too barimtaas u’zehed ene hyadlagad 500 myanga
garui hu’n o’rtoj, 16 myangan hu’n am’ u’regdej, myanga myangaaraa eremdeg
zeremdeg bolj u’ldsen baina. O’or alban yosnyi bus too barimtaar bol barag 50
myangan hu’nii am’ nas su’idsen ba u’und tamlagdan zovod hojim gertee am’d
har’san bolovch biye barsan hu’n, zovlon zu’dguurees bolj o’ngorson o’tgos
nastan, hu’uhed bagachuudyin too oroogu’i baina.
End dur’dahad O’vor Mongolyin mongolchuud ter u’yed 2 saya baisan yum. Ene bu’h
su’irel mongol u’ndestend asar ih hohirol uchruulsan baina. Olon myangan hu’n
am’ u’regdej, u’i olnooroo eremdeg zeremdeg bolj ard tu’mnii setgel zu’rhend
tussan sharh hezee ch edgeshgu’i u’ldsen bilee. U’r hu’uhed, etseg eheesee
hagastan salsan zereg bol bu’r hemjeelehiin argagu’i bilee.
Getel ene bu’gdiig u’ildsen Hyatadyin kommunistuud gem buruugaa hu’leeh n’
baitugai o’chuuhen to’dii ch o’rovch setgel gargaag! u’i yum. Ter u’yed Mao Zedun
ene bu’hen yerdoo l hyanaltaas garlaa l gej heljee. Hojim n’ Jou En’lai helehdee
O’MSHAHT-yig ilchleh kompanit ajil bol aldaa baigaagu’i, harin jaahan hol
/gu’nzgii/ yavchihsan yum gejee. Soyolyin huv’sgalyin su’ulcheer Hyatadyin
kommunistuud deerh kompanyi zolios bologsdyig tsagaatgasan bolovch bas l Lin’
Byao ba ”do’rviin bu’leg”-iin hereg yavdaltai holbosoor baidag yum. Ter ch
baitugai enehu’u su’irelt hyadlagyin gol gemt heregten Tyen Haiching mongolchuud
neg bus udaa shu’uhed tatahaar 10 myanga garui hu’n garyin u’seg zurj o’rgodol
gargasan bolovch tereer odoo her n’ shiitgel hu’leegeegui baina. Ter saitar
hamgaalaltyin door deeguur zindaanyi kommunist alban tushaaltnyi hangamj edelj
baina. ”O’MSHAHN-yig ilru’uleh” kampanyi ulangassan duulian namjsanyi daraa
Beejingees O’vor Mongolyin asuudlaar dahin uls to’riin tsuvral u’il ajillagaa
yavuulsan yum. 1969 onyi zun O’vor Mongold tsergiin hyanalt togtooj, O’vor!
Mongolyig hed heden heseg bu’leg bolgon huvaaj, gazar nutgyin zarimyig n’ ho’rsh
zergeldee hyatad mujuudad negtgejee.
Mongol alban haagchdyin ajillaj baisan olon alban tushaalyig no’hoh neriidleer
O’vor Mongolyin bu’h gol chuhal alban tushaalyig ezlehiin tuld busad muj, oron
nutgaas han u’ndesten hu’muusiig ilgeev. U’unii zeregtsee barilga, u’ildveriin
gazruud baiguulj, tsergiin hu’cheer atar tald gazar hagalan taria tar’j ehelsen
baina. Busad nutgaas shiljin suur’shigchid, tsergu’udiig gazraar hangah
zorilgoor zasgiin gazriin tsergiin hu’chniihen zah hyazgaar nutgiin malchin
mongolchuud ruu dovtolj, hu’cheer ho’on zailuulan mal ahuig n’ tuilyin hyamd
u’neer bulaan avch bailaa. Iim zamaar olon zuun o’rh ail belcheer nutag, ed
ho’rongo, aduu mal ter ch baitugai han’ ijlee aldsan yum.
HKN-yin TH-nyi 28 dugaar barimt bichig ba mongol oyuutnuudyin ho’dolgoon
1970-aad onyi su’ulcheer Beejin soyolyin huv’sgalaar helmegdegsdiig tsagaatgaj
ehlev. Mongolyin olon olon alban haagchid bair suuria erguulen avlaa. No’htsol
baidal busad talaar ch mongolchuudyin huv’d saijirj irev. Jisheelbel,
mongolchuudad surguul’d surah bolomj bii bolloo. Gevch enehuu zo’ruu zo’olon
bodlogyig Beejingiin zasgiin gazar dah’ Ih hyatad u’ndestnii deerengui
u’zeltnuud, soyolyin huv’sgalaar deeguur erh medel olj avagchid eserguutsej
bailaa. Ingeed tednii hu’ssen yosoor 1981 ond HKN-yin TH-oos 28 toot barimt
bichig gegchiig gargav. End durdsan jurmaar bol O’vor Mongold hu’n amyin toog
u’ndeslen yanz bu’riin shatand ardyin to’loologch songogdoh ba oron nutgiin
udirdagchdyig tohoon tomiloh bolson yum.
Ene n’ O’vor Mongolyin bu’h chuhal alban tushaalyig hyatad u’ndesten ezelj
bolohyig haruulav. Uchir n’ guch garui jiliin turshid O’vor Mongolyig ”o’ortoo
zasah” u’lger jishee oron bolgoj, mongolchuudyig ene ornyi ezen n’ hemeen!
surtalchlah hugatsaand tend nu’ulgen suur’shuulsan han u’ndesten O’vor Mongolyin
diilenh sum, hoshuudyin hu’n amyin diilenh huv’ n’ bolj amjsan baina. 70-aad
onyi u’yed ur’dyin sum hoshuudaas tso’ohon n’ u’ldjee.
Ene barimt bichig mongolchuudyin durgu’itsel eserguutsliig ho’dolgov. 1981 on
garmagts niislel Ho’h hotyin ih deed surguuliudyin bu’h mongol oyuutnuud hicheel
hayav. Ted myanga myangaaraa gudamjind dahin dahin jagsatsgaaj, HKN-yin To’v
horoo enehuu barimt bichgee butsaaj avahyig shaardaj bailaa. Oyuutnyi ho’dolgoon
2 sar garui u’rgeljlev. Kommunistuud zasgiin erhend garsan bu’h jiluuded 1989
onyi 6 saryin 4-nyi ardchilsan ho’dolgoonoos o’mno hyatadad bolon oyuutnyi
hamgiin tom esergu’utsliin ho’dolgoon bol ene bailaa.
Gevch oyuutnyi ene ho’dolgoon amjiltad hu’rch chadaagu’i bilee.
HKN-yin To’v Horoonyi barimt bichig
Dugaar 27 /1981/
Mash nuuts
HKN-yin To’v horoonyi nariin bichgiin darga naryin gazryin hurlaar O’vor
Mongolyin o’ortoo zasah ornyi Namyin horoonyi ajlyin tailan sonsoj heleltssen
tuhai HKN-yin To’v horoonyi medee.
Enehuu barimt bihgiig hyazgaarlagdmal tso’on toogoor hevlen zo’vhon muj, armiin
hemjeenii negj gazar ilgeeh. O’vor Mongold u’uniig horoonyi hemjeenii angi
negtgeld huvilan taraah. Daraah asuudlyig 1981 onyi 7 saryin 16-nd bolson
HKN-yin To’v horoonyi nariin bichgiin darga naryin gazryin 3 dugaar hurlaar avch
heleltssen. Hurlyig Hu Yaoban dargalsan. O’MO’ZO-nd avch heregjuulj bui ajliin
talaar Jou Hui iltgel tav’j heleltsuulev. Ene barimt bichgiig 1981 onyi 8-r
saryin 5-nd 10750 huv’ huvilan gargav.
Hural no’hor Jou Huigiin iltgeliig sonsoj sanal negtei saishaagaad doorh
shiidveriig gargav.
1. 1950-60 onyi u’yed O’MO’ZO n’ Hyatadyin ho’gjingui gazriin neg baiv. Ter n’
o’ortoo zasaj yos, namyin bodlogyig am’drald tuushtai heregjuulj u’ndestnii
! asuudlyig zo’v shiidverlej baiv. Gevch hojim ”zu’unii” aldaatai buyuu buruu
no’loogoor ho’gjliin tegch dardan bus zamaar zamnan hu’nd u’ildveriig het
shu’ten olnyig baiguulj mal aj ahuigaa umartsan yavdal O’vor Mongolyin aj ahui,
u’ildverleld hu’nd berhsheel avchrav. Soyolyin huv’sgalyin u’yed Lin’ Byao,
do’rviin bu’lgiin 5 dugaar sariin eserguu hereg, O’vor Mongolyin Ardyin shine
huv’sgalt nam gegch heregt olon hu’n, yalanguya mongolchuud iheer holbogdov.
Tednii olonh n’ aluulj, zarim n’ tahir dutuu boljee. Ingej O’vor Mongol gai
zovlond nervegdsen yum.
2. O’vor Mongol n’ uls to’r ediin zasgiin salbart BNMAU-tai uraldah heregtei.
Namyin to’v horoo u’und ih ach holbogdol o’gch baina. Uchir n’ ene bol HKN,
zo’vloltiin janjlagchdyin hoorondoh temtsel bo’good al’ n’ marksijmiin tald
baina, al’ n’ u’gui ve gedgiig haruulah bolno. Mon hil hamgaalaltyig behjuulehed
ch tustai yum.
3. O’MO’ZO-nyi nam, kadruud, ard tu’men O’vor Mongolyin bu’teen b! aiguulaltad
itgel to’gs baih heregtei.
4. O’vor Mongolyin bu’teen baiguulalt dah’ udirdlaga bolgoh zarchmuud
5. Iltgeld hu’n amyin asuudlyig shiidverlehed barimtlah zarchmyig tusgasan
baina. Ug zarchmyig zo’v gej u’zev. O’vor Mongold busad muj hotoos hu’muus
olnooroo irj suur’shihiig demjihgui baih n’ zov. Gevch u’uniig haaj boohod
chiglesen bodlogo barimtalj bolohgu’i. Mo’n hu’n amyin o’soltod saad totgor
tav’j boohgu’i gedgiig uhamsarlah heregtei. Ireeduid O’vor Mongol ho’gjij, hu’n
amyin am’jirgaanyi no’htsol deeshilbel busad muj hotuudaas hu’muus shiljin ireh
bolno. 10 jiliin daraa O’vor Mongolyin hu’n am 20 sayyig davna. Ter u’yed O’vor
Mongold am’drahaar iregsed anhaaral halamj tavih n’ zu’itei. Ted gazar tarialan,
oi bolon mal aj ahuid ajillaj bolno, gevch ongon ho’rsiig hagalj bolohgu’i.
U’ndesten hoorondyin hariltsaag togtvortoi sain bailgahyin tuld tedend
u’ndestnii bodlogyig uhuulan taniulah n’ zu’in hereg.
6. U’ndesnii ev n! egdliig behjuulehed bainga anhaaral tavih, ene asuudal O’vor
Mongolyin uuguul orshin suugch 2 saya mongolchuud, 16 saya hyatad bolon busad
u’ndestend hamaatai yum. O’vor Mongold orshin suugaa hyatad u’ndesten kadruud
tso’onh u’ndestnii kadruudtai hamtarch ajillahgu’igeer amjiltad hu’rch
chadahgu’i gedgiig uhamsarlah, tso’onh u’ndestnii kadruud n’ mo’n tiim negdlee
behjuulen biye biyeteigee ah, egch, du’u met oir dotno baih. O’vor Mongold
udirdah alban tushaald tso’onh u’ndestnii kadruud zohih huviig ezelne. Tso’onh
u’ndesten zonhiloh gazar gol alban tushaald tso’onh u’ndesten hu’niig, hyataduud
zonhiloh gazar hyatad u’ndesten hu’niig tomiloh n’ zu’in hereg. U’ndesnii ev
negdliig behjuuleh n’ O’vor Mongolyin ho’gjuuleh, uls ornyig batlan hamgaalah,
hil hamgaalaltyig behjuuleh negen ho’shuureg bolno.
7. Shinjleh uhaan, bolovsrolyig ho’gjuulehed anhaarah .
8. Protokolyig iltgeltei hamt busad muj, hot, o’ortoo zasah oron, holbogodh yam
gazart! huvilan taraana.
O’vor Mongolyin oo’rtoo zasah ornyi namyin horoonyi tailan /no’hor Jou Hui 1981
onyi 8-r saryin 16-nd HKN-yin TH-nyi nariin bichgiin darga naryin gazryin hural
deer tav’san iltgel /
To’v horoond tavih iltgeldee bi 2 zu’il deer zogsoj yariya. Neg n’ uls to’r,
no’goo n’ edin zasgiin bu’teen baiguulalttai holbootoi yum. Ene hoyor zu’il biye
biyeteigee hariltsan holbootoi bo’good hoyoul bas u’ndesnii asuudlaas salshgu’i
yum.
O’MO’ZO-nyi ho’gjild hediigeer zu’unii aldaa zavhral, yalanguya Lyan’ Byao,
do’rviin bu’leg hohirol uchruulsan bolovch o’ngorson 30 jiliin tu’uhee harahad
tus O’ZO n’ ho’gjliin zamaar zamnajee.
HKN-yin To’v horoonyi 3-r bu’gd hurlaas hoish bid 3 gol asuudlyig shiidej
chadav.
1. Hils 3 tom hergiig zasaj zalruulav. U’und: ”Ulaanhu’ugiin namyin esreg
urvagch bu’leg”, ”O’vor mongol dah’ 2 dugaar saryin eserguu hereg”, ” O’vor
Mongolyin Ardyin shine huv’sgalt nam” orno. Deerh 3 heregtei holbogdon 790000
hu’n shu’ult! ed orj, shorond horigdov. U’unees 22900 hu’n am’ nasaa aldaj, 120000
hu’n tahir dutuu bolov. 1000 garui malchin ailyig hil orchmyin nutgaas hu’cheer
nu’ulgev. ” O’vor Mongolyin shine ardyin huv’galt nam”-yin hergiig shiideh
talaar NTH-nyi zaavar, NTH-nyi 1978 onyi 48 toot togtoolyin daguu 4 yanzyin
heregt holbogdson hu’muusiig shalgaj u’zev. Hu’n aminii heregten, ur’d o’mno
gazriin ezen, nudargan bayan baisan hu’n, huv’sgalyin eserguu bolon daisagnagch
yelementuud, huviin o’sh honzongoos bolj gemt hereg u’ildegchid bu’gd 1102
hu’nii hergiig shalgaj 416 u’nd eru’ugiin hariutslaga hu’leelgev.
2. Ediin zasgiin bodlogod orshij baisan zarchmiin aldaatai zu’ilee zasaj
zalruulav.
3. Yanz bu’riin shatnyi udirdah tushaalyin kadruudyin idevhiig o’rnuulen namyin
chig shugamyig demjdeg zarim zaluu kadryig udirdah alban tushaald tomiloh,
tso’onh u’ndestnii kadryig devshuulehed anhaarch baina. Edu’gee O’MO’ZO-nyi
AIH-yin BH-yi darga, orlogch naryin 37.! 5% n’ tso’onh u’ndesten, Ardyin uls
to’riin zo’vloldoh zo’vlolgoonii darga, baiguullaguudyin udirdah alban
tushaaltnyi 52% n’ tso’onh u’ndesten hu’n baina.
Aimag, hotyin NH-yin udirdah tushaaltnyi 44.8% n’ hoshuu, uyezdiin udirdah
tushaaltnyi 47.4%, aimag, hotyin zasgiin gazriin udirdagchdyin 51.7%, hoshuu
zasgiin gazriin 44.2% n’ tso’onh u’ndesnii to’loologch baina. O’ortoo zasah
ornyi NH-nyi har’ya heltes, horoodyin darga naryin 28.2%, zasgiin gazriin har’ya
gazar heltes, tovchoonyi darga naryin 36.8% n’ tso’onh u’ndesten baina.
Zo’rchiltei asuudluudyig shiidehiin hamt shine shine asuudluud urgan garch
baina. Odoo gol 5 asuudlyig shiidverleh heregtei bolov.
1. Hu’n amyin asuudal. O’vor Mongolyin hu’n amyin o’solt ediin zasgiin ho’gjloos
tu’rgen baisan. Cho’loologdoh u’yed hu’n am 6 saya baisan bol odoo 18.7 sayad
hu’rev. O’soj bui hu’n am, hu’nsnii hangamjyin hoorond zo’rchil u’usev.
Yalanguya ene asuudal maljih, shuguit orond hur! tsaar ilerch baina. O’ngorson jil
zarim gazar gadnaas nu’udellen iregsdiig hu’cheer ho’oj yavuulah yavdal garsan
n’ baidliig muutgasan yum. Gevch iim zu’i bus yavdlyig arilgaj chadlaa.
Deerh asuudlyig shiideh gol arga zam bol togtvortoi baidal, ev negdliig hangah
u’ildverleliig ho’gjuuleh yavdal mo’n gej O’MO’ZO-nyi hu’n amyin dotorhi,
gadagsh ho’dolgoond hatuu hyanalt togtoono. Ulsyin u’ildver, uurhaid
ajillagsdyig nutgiin irgedees avna. Tusgai nariin mergejliin hu’muus u’und u’l
hamaaragdana. Bid O’vor Mongolyin hu’n amyin talaarh du’rem bolovsruulj baina.
U’ildverlel ho’gjihiin hamt gadnaas ajillah hu’ch avah shaardlaga garval ene
du’rmee barimtlah bolno. Hyatad u’ndesten to’roltiig hyazgaarlah bodlogyig
heregjuuleh yostoi. Tso’onh u’ndesten mo’n adil bolovch ene talaar arai ilu’u
ho’ngololt edelne. Gevch shuguit bolon maljih ornyi tso’onh u’ndesten ger
bu’liin to’lovloltiin bodlogod hamaarahgu’i. Herev ted to’roltoo hyazgaarlahyig
hu’! svel ted nart tusalna.
2. Ediin zasgiin bu’teen baiguulaltyin zarchmyin tuhai asuudal
3. U’ildveriin hariutslagyin sistyemtei holbootoi asuudal
4. Bolovsrolyin asuudal
Ih surguul’, kompanid elsegch tso’onh u’ndesten hu’muusiin ezleh hu’muusiin
huviin jin n’ niit hu’n am dotroo ezleh u’zuuleltees arai o’ndor baih bolno.
Tso’onh u’ndesten tus ornyi 12%-yig ezeldeg. Ene jil niit elsegchdiin 20-25% n’
tso’onh u’ndestnii hel surahad tusalna. U’ndestnuudiin hamtiin u’il ajillagaa,
yalanguya zaluuchuudyin u’il ajilagaag udirdan chiglu’ulne. Tso’onh u’ndestnuud
yanz bu’riin baiguullaga baiguulahyig zo’vshoorohgui.
5. Alban haagchyin asuudal. O’ngorson 2 jild O’MO’ZO-nd
kadruudyin bu’reldehuun saijirsan. Gelee ch tso’on heden asuudal baina. Jishee
n’: Tu’uhees u’uden garsan 3 talyin asuudal /baruun, zu’un, mongol, mongol
hyatad u’ndesten hoorondyin / Soyolyin huv’sgalaar uu’ssen 2 frakts /konservator
ba eserguutsegchid / met. ! Ene asuudal olon talaar ilersen bo’good O’ZO-nyi
hemjeend hu’rtel yarigdsan bilee. U’ndesten hoorondyin zo’rchil, zu’un baruun
mongolchuudyin asuudal tu’uhees urgan garsan. Ene n’ ediin zasag, soyol
ho’gjihiin hereer bu’ren arilna. Odoo bolon hoishid ard tu’mnii u’ndestnii ev
negdliig behjuuleh bodlogin hu’reend uhuulga, hu’muujliin ajil hiih heregtei.
U’ndesten bolgonyi kadruud oo’rtoo shu’umjleltei handah, fraktsaas salj namch,
zarchimch baidald ev negdlee behjuuleh n’ chuhal. U’uniig biyeluulehed
O’MO’ZO-nyi namyin horoo gol u’uregtei. Namyin gishu’ud tevcheertei, tenuun
setgeltei, o’ndor uhamsartaigaar asuudald handan shiidver gargahdaa bu’h
baidlyig tootson neg sanaa, neg setgeleer O’vor Mongolyig ho’gjuuleh heregtei.
Namyin to’v horoonoos huv’sgald u’nench, o’ndor bolovsrol, chadvartai zaluu
hu’niig devshuuleh zaavar gargasnyig hargalzan tso’onh u’ndestnii kadruudyig
o’sgoj hu’muujuuleh, devshuulj tavih, tso’onh u’ndesten zonhilson gaz! ar AIH-yin
baingyin horoo, zasgiin gazar, Ardyin uls to’roor zo’vloldoh zo’vlolin hural
bolon busad zahirgaanyi baiguullaguudad al’ bolohoor tso’onh u’ndestnii
kadruudyig devshuuleh. Deerh chigleliig namyin baiguullaguud mo’n udirdlaga
bolgovol zohino. Mongol bolon busad tso’onh u’ndesten kadruudyin ezleh huv’ n’
hu’n amyin dotorh’ enehuu u’zuuleltees o’ndor baih. Gehdee zohih tentsveriig
zaaval hadgalj al’ al’ u’ndestnii hariltsaa n’ uls to’r ediin zasgiin
hariltsaand ontsgoi bair ezelne.
O’ngorson heden jil bid ”zu’unii” u’zeld avtagdan ene ch izm, ter ch izm-tei
sohroor temtsej irev. NTH-nyi 3-r bu’gd hurlaas hoish aldaatai bodlogyin hor
urshgyig arilgah ajil amjiltand hu’rev.
U’ndesten hoorond tu’uhees u’uden garsan tegsh bus baidal ”zu’unii” nugalaanaas
hu’muusiin setgeld u’ussen sharhyig anagaaj chadah u’gui n’ ediin zasag,
soyolyin ho’gjloos shuud hamaarna. Ene talaar hiih ajil, bodoh zu’il ih baina.
Jisheelbel: o’ortoo zasah er! hiig herhenedleh ve? Bid o’mno n’ o’ortoo zasah
huul’gu’i yavsaar irev. Odoo iim huul’ bolovsruulahyin tuld yanz bu’riin
shalgalt, sudalgaa hiij, ard tu’mnii sanal avah heregtei. U’uniig zailshgu’i
hiih heregtei, tsag hugatsaa ih shaardagdana. Iimd o’ortoo zasah huuöyig
bolovsruulahdaa hamgiin nen chuhal asuudlaasaa ehleh n’ chuhal. Hu’n am zu’in
huul’ bolovruulah shaardlagatai baina.
Yeronhiidoo O’vor Mongolyin baidal togtvortoi baina. Bid doorh 3 zu’ild ontsgoi
anhaaral tavih heregtei.
1. Gazar tarialan, mal aj ahuin salbaryin ajlyig saijruulah,
2. O’orchlolt shinechlelt hiih, u’ildverlelee o’sgoj, orlogoo nemegduuleh, ediin
zasgiin hemnelt gargah.
3. Bolovson hu’chnii talaar NTH-nyi zaavar yosoor udirdah kadruudyin egneend
o’orchlolt hiij huv’sgald u’nench, zaluu mergejil bolovsroltoi chadvarlag
hu’niig devshuuleh.
HKN-yin To’v horoonyi nariin bichgiin darga naryin gazar.
1981 onyi 8 dugaar saryin 5
10750 huv’ hevlev.

No comments:

Post a Comment

Сонирхолтой бичлэг